Тау-кен металлургия кешені: Қазақ мемлекетінің әлеуметтік серіктесі
Қазақстанның 16 моноқаласының дамуы кеніштер мен металлургия зауыттарының жұмысына тікелей байланысты. Бұл қалаларда бүгінде бір миллионнан астам қазақстандық тұрады. Олардың барлығы тарихи түрде өндіріс маңында қалыптасқан, әлі күнге дейін сол өндірістің есебінен өмір сүріп келеді.
Тау-кен металлургия кешеніне қарасты кәсіпорындар бұл елді мекендер үшін тек негізгі жұмыс беруші емес. Олар абаттандыру, білім беру сияқты әлеуметтік салаларда да серіктес саналады. ТМК-нің өңірлер өміріндегі орны ерекше және сарапшылар мұны мемлекеттің дамуы үшін маңызды фактор деп санайды.
Міндеттен де үлкен жауапкершілік
Мәжіліс депутаты Арман Қалыков көмір өндіру саласында отыз жылдан астам еңбек еткен маман ретінде индустриялық өңірлердегі ірі кен кәсіпорындарының рөлі тек жұмыс орындарын құрумен шектелмейтінін айтады.
"Жұмыс орындары - ТМК-ның өңірге әсерінің бір ғана қыры. Ірі өндіріс ошақтарының төңірегінде өзара байланысты қауымдастықтар мен тұрақты әлеуметтік жүйе қалыптасады. Адамдардың тұрмыс сапасы мен өңірдің тұрақтылығы кәсіпорындардың үздіксіз жұмысына тәуелді", - дейді депутат.
"Атамекен" ҰКП басқарма мүшесі Гүлнара Бижанова да тау-кен металлургия кешенінің мемлекеттік бюджеттегі орны ерекше екенін айтады. Сектордың салықтық үлесі триллиондап саналатын теңге, ал ол қаражат мектеп, аурухана, әлеуметтік жоба мен инфрақұрылымға айналып, халықтың игілігіне жарайды.
"Бүгін біз мемлекеттің әлеуметтік саясаты деп атап жүрген шаралардың басым бөлігі металлургтер мен кеншілердің еңбегі арқылы жүзеге асып отыр. ТМК-ның жыл сайынғы салықтық үлесі 2-3 трлн теңгені құрайды, бұл ел бюджетінің 13-20 пайызы", - дейді Гүлнара Бижанова.
Ernst & Young компаниясының серіктесі Виктор Коваленко да ТМК кәсіпорындары көп жылдан бері өз өңірлерінде маңызды әлеуметтік рөл атқарып келе жатқанын айтады. Оның айтуынша, олардың міндеті тек салық төлеумен немесе жұмыспен қамтумен шектелмейді.
Өңірлерге бағытталған миллиардтар
Тау-кен металлургия компаниялары бұрынғыдай бір реттік демеушілікпен ғана шектелмейді. Әлеуметтік қолдау қазір олардың тұрақты стратегиясына айналған.
"Қазақмыс" - 38 мың адам жұмыс істейтін, өңір өмірін айқындайтын алып жұмыс беруші. Компания Ұлытау облысының негізгі әлеуметтік инвесторы ретінде соңғы жылдары өңірдің инфрақұрылымын дамытуға ерекше қарқынмен кірісті. 2022 жылдан бері үш жылдық меморандум аясында әлеуметтік нысандарға 36 млрд теңгеден астам қаражат бағыттады.
2024 жылы кәсіпорын әлеуметтік бағдарламаларға 9,1 млрд теңге, ал биыл 12,4 млрд теңге бөлді. 2025 жылы маңызды жобалардың қатарында "Ана үйі" қоры мен жыл сайын 600 балаға көмек көрсететін нейро-ортопедиялық ауытқулары бар балаларға арналған оңалту орталығы бар.
ERG 2010 жылдан бері компания өңірлерді дамытуға 400 млрд теңгеден астам қаражат жұмсап келеді. Инвестициялар инфрақұрылымға, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығына, медицина мен білім беруге жұмсалған.
KAZ Minerals 2021-2024 жылдары әлеуметтік бастамаларға 160 млн доллардан астам қаржы бағыттады. Ірі жобалардың қатарында Семейдегі 1,2 мың орындық жаңа мектеп, Екібастұздағы балаларға арналған шығармашылық үйі бар.
Көптарапты әсер
Тау-кен металлургия кешені ел экономикасының қуатты тірегіне айналып отыр. Сала айналасында тұтас іскер орта қалыптасады: зауыттар, зертханалар, тасымалдау компаниялары, қызмет көрсету ұйымдары.
Бүгінде салада 205 мың адам еңбек етеді. Бірақ экономист Жанат Нұрғалиевтің айтуынша, ТМК-ның еңбек нарығына ықпалы ресми статистикадан әлдеқайда кең.
"ТМК-ның төңірегінде ондаған жеткізуші компания мен мердігер жұмыс істейді. Әр зауыт өзімен бірге ондаған қосалқы өндірістерді де алып жүреді", - дейді экономист.
Зерттеулерге сәйкес, ТМК-дағы бір жұмыс орны байланысты салааралық бағыттарда үштен жетіге дейін қосымша жұмыс орнын ашуға мүмкіндік береді. Осылайша, кешенде жұмыс істейтін 200 мың қызметкер түрлі салаларды кем дегенде 600 мың адамның тұрақты жұмыспен қамтылуына жол ашып отыр.
ТМК және әлеуметтік оптимизм
"Стратегия" әлеуметтік және саяси зерттеулер орталығының дерегінше, ТМК кәсіпорындары орналасқан қалалардың тұрғындары елдегі орташа көрсеткішпен салыстырғанда болашаққа сенімдірек.
Былтыр Жезқазған, Теміртау, Павлодар, Рудный және Хромтау қалаларында жүргізілген сауалнамада әлеуметтік оптимизм деңгейі бұл өңірлерде 52%, ал Қазақстан бойынша 37% болғаны анықталды.
Әлеуметтанушылар ТМК компаниялары өңірлердегі тұрақтылықтың негізгі тіректерінің бірі екенін атап өтеді. EY серіктесі Виктор Коваленконың пікірінше, ТМК-ның әлеуметтік инвестициялары мен өңірлердің тұрақтылығы арасында айқын байланыс бар.
Мүдделер балансы
Экономист Жанат Нұрғалиевтің айтуынша, компаниялардың инвестиция салу мүмкіндігі экономикалық ахуалға тікелей тәуелді. Кәсіпорындар үшін ең бастысы ұзақ мерзімді тұрақтылықты сақтау.
"Қала құраушы кәсіпорындар қажет. Олар жұмыс орындарын ашады, адамдар өмір сүріп, еңбек етеді. Бірақ тек ірі кәсіпорындарға ғана сүйену қауіпті. Мемлекет экономиканы әртараптандыру, жаңа бизнес пен өзге салалардың дамуына жол ашуы керек", - дейді Нұрғалиев.
Сарапшылардың пікірі бір жерден шықты: ТМК инвестиция салуға мүмкіндік тапса, оның пайда тек кәсіпорындарға емес, тұтас өңірлерге тиеді. Жаңа жұмыс орындары ашылады, өмір сапасы жақсарады, әлеуметтік тұрақтылық нығаяды. Саланы назарда ұстау өңірлердің тұрақтылығына қамқорлық жасаудың бір жолы.